Αν ρωτήσετε έναν χρήστη Linux, ο οποίος δεν φοβάται ότι θα γελοιοποιηθεί μιλώντας για τον υπολογιστή του λες και είναι κάποιο ζωντανό ον, θα σας μιλήσει για την υπέροχη αίσθηση ευδαιμονίας και φρεσκάδας που τον πλημμυρίζει κάθε φορά που ανοίγει τον υπολογιστή του, βλέπει το λογότυπο της αγαπημένης του διανομής να εμφανίζεται και ακούει τον γνώριμο ήχο υποδοχής στα αυτιά του. Επίσης θα σας μιλήσει για την αίσθηση μιζέριας και υφέρποντος εκνευρισμού, που τον κάνει να θέλει να ξεφορτωθεί όσο τον δυνατόν πιο γρήγορα την υποχρέωση να κάθεται πάνω σε έναν υπολογιστή που τρέχει Windows. Ποια είναι η πηγή αυτών των συναισθημάτων; Για εμένα η απάντηση είναι προφανής. Γιατί πρόκειται για την αίσθηση της ελευθερίας από τη μια πλευρά και αυτή της υποδούλωσης από την άλλη.
Γενικώς στις μέρες μας η λέξη «ελευθερία» ακούγεται πολύ, με διάφορες αφορμές και σκοπιμότητες από αυτούς που τη χρησιμοποιούν, ιδιαίτερα όταν το κάνουν δημοσίως, όπως ακούγονται και άλλες λέξεις με βαρύ ιδεολογικό και ηθικό περιεχόμενο («δικαιοσύνη», «δημοκρατία», «ισότητα» κοκ). Συνήθως η σημασία που αποδίδεται στις λέξεις αυτές είναι τελείως διαστρεβλωμένη και απέχει πολύ από την πρωταρχική και αυθεντική έννοιά τους. Εκφράσεις όπως «Το σαμπουάν αυτό φέρνει επανάσταση στο λούσιμο» είναι μάλλον ο κανόνας πλέον.
Για τη λέξη «ελευθερία» η πραγματικότητα δεν έχει επιφυλάξει καλύτερη μεταχείριση. Αυτό που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως είναι η παρατήρηση ότι στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων χρήσης της είναι η αρνητική διάσταση της σημασίας της που τονίζεται, η λεγόμενη «ελευθερία από». Υπάρχει όμως και η άλλη διάσταση της ελευθερίας, η θετική, η «ελευθερία να». Ελευθερία να δρας, να δημιουργείς, να συμμετέχεις. Ελευθερία δηλαδή με πραγματικό περιεχόμενο και όχι ένα απλό σκέτο «από» που τίποτε δεν μας προσφέρει πέρα από την υπόσχεση μιας ασφάλειας, προερχόμενη μάλιστα από κάποιον άλλον. Υπόσχεση βεβαίως πλασματική, καθώς δεν βασίζεται στη δική μας θέληση και δεν είναι στα δικά μας χέρια το αν θα τηρηθεί ή όχι.
Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι ουσιαστική ελευθερία σημαίνει δύναμη, «δύναμη να». Και δύναμη όχι απλώς στα λόγια, αλλά δύναμη πραγματική, δύναμη θεσμοθετημένη. Ένας χρήστης Windows στην καλύτερη περίπτωση δέχεται υποσχέσεις ότι θα είναι ελεύθερος από ιούς και bugs, ότι θα του παρέχονται αναβαθμίσεις όποτε χρειάζεται, ότι θα του προσφέρονται επιλογές εξατομίκευσης του περιβάλλοντος και των εργαλείων εργασίας του κοκ και όλα αυτά με το αζημίωτο βέβαια. Ο ίδιος όμως δεν έχει καμία πραγματική δύναμη ούτε να βεβαιωθεί ότι καταβάλλεται κάθε δυνατή προσπάθεια για την τήρηση αυτών των υποσχέσεων, ούτε να κάνει κάτι για όλα αυτά από μόνος του. Δεν μπορεί να διορθώσει το πρόβλημα ο ίδιος, δεν μπορεί να διαμορφώσει το περιβάλλον εργασίας του ακριβώς όπως το θέλει, ούτε να παραμετροποιήσει τα εργαλεία του βάσει των προσωπικών του αναγκών. Βασικά, δεν μπορεί να έχει ιδέα για το τι ακριβώς συμβαίνει μέσα στο ίδιο του το σύστημα! (Το γεγονός ότι στην πραγματικότητα δεν είναι δικό του έχει κάποια σχέση προφανώς). Για τους ιούς ας μην μιλήσουμε καλύτερα. Αρκεί να πούμε ότι η έννοια και μόνο είναι άγνωστη στο χώρο του Linux[1]. Ο χρήστης Windows λοιπόν παραδίδει την ίδια του την ελευθερία για ένα μάτσο υποσχέσεις ασφάλειας και παροχών και μάλιστα πληρώνει και από πάνω! (Τυχόν ευφάνταστοι παραλληλισμοί αυτής της διαπίστωσης με πρόσφατες ιστορικές κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις δεν είναι καθόλου τραβηγμένοι.)
Ως αποτέλεσμα της στέρησης της ελευθερίας του, ο μέσος χρήστης Windows ενσαρκώνει το στερεότυπο του πολυμήχανου μπαγαπόντη που θα αναζητήσει κάθε πιθανή τρύπα, κάθε πιθανή κερκόπορτα και κάθε πιθανή παράκαμψη για να κάνει τη δουλειά του όπως θέλει εκείνος (και σπανίως θα τα καταφέρει όπως ήλπιζε). Θα καταναλώσει ατελείωτες ώρες στο διαδίκτυο προσπαθώντας να βρει λύσεις σε προβλήματα που έναν χρήστη Linux δεν τον απασχολούν καν. Θα κατεβάσει άπειρα cracks και keygens καταφεύγοντας στην παρανομία, αρνούμενος να πληρώσει για κάτι που γνωρίζει ότι δεν είναι άξιο των χρημάτων που θα δώσει, καθώς ούτε του προσφέρει αυτά που του υπόσχεται αλλά ότι επιπλέον του στερεί την ελευθερία του και τον καθιστά σκλάβο της Microsoft και των άλλων μεγάλων εταιρειών λογισμικού. Με λίγα λόγια, θα αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της δημιουργικότητάς του στην προσπάθεια εξαπάτησης (με όλα τα προβλήματα πάσης φύσεως που αυτό συνεπάγεται) ενώ θα μπορούσε να το αφιερώνει στην αυθεντική δημιουργία.
Όμως η αυθεντική δημιουργία προϋποθέτει ένα περιβάλλον ελευθερίας για να μπορέσει να ανθίσει. Και αυτό το περιβάλλον παρέχεται από το Linux. Ο χρήστης Windows δεν θα διανοηθεί καν να προσθέσει μια μπάρα επιπλέον στα δεξιά στο γραφικό του περιβάλλον, ή να μετακινήσει ολόκληρο το μενού προγραμμάτων από εκεί που είναι ή ακόμη και να το διαγράψει τελείως. Και αυτό γιατί γνωρίζει ότι κάτι τέτοιο είναι αδύνατον. Επίσης δεν θα προσπαθήσει να σκεφθεί (πόσο μάλλον να δημιουργήσει) μια νέα λειτουργία που θα του έλυνε κάποιο πρόβλημα ή θα του έκανε τη ζωή λίγο πιο εύκολη, αλλά θα περιοριστεί σε αυτές που του παρέχονται. Για τον χρήστη Linux όμως δεν υπάρχει τίποτε που να σκεφτεί ότι θα ήθελε να είναι έτσι και να μην μπορεί να το κάνει. Και αυτό δεν είναι απλώς υπόσχεση, αλλά πραγματική δυνατότητα που εξασφαλίζεται από τη φύση και τους νόμους του ίδιου του ελεύθερου λογισμικού ανοικτού κώδικα. Είναι νομίζω ευνόητο πώς αυτή η πραγματική δυνατότητα και η γνώση της αλλάζει αμέσως ολόκληρη την ψυχοσύνθεση και τον τρόπο σκέψης του χρήστη και απογειώνει τη δημιουργικότητά του. Αυτή η διαπίστωση είναι κάτι που ανάμεσα στους χρήστες Linux, ανεξαρτήτως εμπειρίας, αποτελεί καθημερινό βίωμα και κοινό τόπο.
Μια άλλη ελευθερία την οποία ευαγγελίζεται και υποτίθεται ότι νουθετεί το νυν φιλελεύθερο ιδιοκτησιακό οικονομικό σύστημα είναι η ελευθερία της επιλογής. Ας δούμε πόσο ειλικρινές είναι αυτό και πόσο ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και ας κάνουμε μια σύγκριση με την ελευθερία επιλογής που παρέχεται στον κόσμο του ελεύθερου λογισμικού.
Κατ' αρχήν ο πιο απλός τρόπος για να επιβεβαιώσουμε άμεσα τα λεγόμενά μας είναι να κάνουμε μια γρήγορη σύγκριση μεταξύ των προεγκατεστημένων προγραμμάτων ενός φρεσκοεγκατεστημένου συστήματος Windows και αυτών ενός συστήματος Ubuntu Linux. Τα Windows έρχονται σχεδόν γυμνά, με εξαίρεση κάποια προγράμματα της ίδιας της Microsoft, τα οποία σου δίνουν με το ένα χέρι μια λειτουργικότητα την οποία χρειάζεσαι και απαιτείς από ένα σύστημα και με το άλλο σου παίρνουν την ελευθερία σου δεσμεύοντάς σε μια κατάσταση εξάρτησης. Την εξάρτηση αυτή την καλλιεργούν έντεχνα και ύπουλα οι μεγάλες εταιρίες λογισμικού εκμεταλλευόμενες την άγνοια των χρηστών για τις εναλλακτικές λύσεις καθώς και την πανίσχυρη θέση τους στην αγορά. Δύο πολύ τυπικές μέθοδοι που εφαρμόζουν είναι:
* Η χρήση και υποστήριξη μόνον ιδιόκτητων, κλειστών φορμά αρχείων και η μη υποστήριξη ανοικτών και ελεύθερων (ακόμη και όταν υποχρεούνται, βλέπε υπόθεση Open Document Format και Microsoft) ώστε να μην επιτρέπεται η διαλειτουργικότητα με προγράμματα άλλων.
* Η μη συμβατότητα των νέων εκδόσεων των προγραμμάτων με τις παλιότερες ώστε να εξαναγκάζεσαι να αγοράζεις κάθε φορά την καινούργια.
Από την άλλη ένα σύστημα Ubuntu έρχεται μαζί με ένα πλήθος εγκατεστημένων εφαρμογών για να κάνουμε τα πάντα που μπορεί να χρειάζεται ένας μέσος χρήστης. Αν επιπλέον χρειαζόμαστε κάποιο πρόγραμμα για να κάνουμε μια δουλειά στο Ubuntu μπορούμε να ανοίξουμε το «Κέντρο Λογισμικού» (παρόμοια κέντρα διαθέτουν όλες σχεδόν οι δημοφιλείς διανομές Linux) και να γίνουμε μάρτυρες του αφάνταστου πλήθους εφαρμογών τις οποίες μπορούμε να εγκαταστήσουμε και να χρησιμοποιήσουμε με μερικά κλικ.
Επίσης, εύκολα διαπιστώνουμε ότι τα ελεύθερα προγράμματα είναι αφάνταστα φιλικά προς όλα τα άλλα, καθώς προσπαθούν να υποστηρίζουν όλα τα δημοφιλή φορμά αρχείων που κυκλοφορούν (με εξαίρεση βέβαια τα εντελώς κλειστά στα οποία οι προγραμματιστές δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση, όπως π.χ. το flash video της Adobe). Είναι χαρακτηριστικό ότι το Open Office υποστηρίζει όλα τα φορμά της Microsoft και μπορεί να αποθηκεύει απ' ευθείας σε μορφή αρχείου .pdf, ενώ το Microsoft Office, έπειτα από πολύχρονες δικαστικές διαμάχες και βαριά πρόστιμα, υποστηρίζει (αθλίως) επιτέλους το Open Document Type (.odt) που είναι εδώ και χρόνια πρότυπο του ISO. Επίσης, ένα Linux σύστημα υποστηρίζει πλήρως όλα τα συστήματα αρχείων όλων των εταιριών (NTFS, FAT, EXT, HFS) ενώ ένα σύστημα Windows ή Mac υποστηρίζει φυσικά μόνον το δικό του (NTFS και HFS αντίστοιχα).
Αλλά ποια είναι τα αίτια αυτής της τεράστιας παρατηρούμενης διαφοροποίησης; Γιατί η παρατηρούμενη εμπειρικά πραγματικότητα διαφέρει τόσο πολύ από τη θεωρία; Γιατί στον κόσμο του ελεύθερου λογισμικού η ελευθερία επιλογής παίρνει σάρκα και οστά; Η πραγματική δυνατότητα δημιουργίας για την οποία μιλούσαμε προηγουμένως, είναι η γενεσιουργός πηγή της εκπληκτικής ποικιλίας και του πλήθους των παρεχόμενων επιλογών σε εφαρμογές, δυνατότητες παραμετροποίησης και περιβάλλοντα εργασίας. Ένας προγραμματιστής ενός ελεύθερου προγράμματος επιθυμεί να δει, όπως όλοι οι δημιουργοί άλλωστε, το προϊόν του να χρησιμοποιείται από όλο και περισσότερο κόσμο. Εφόσον δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να χρησιμοποιήσει τις βρώμικες μεθόδους των εταιριών, καθώς οι νόμοι που διέπουν το ελεύθερο λογισμικό δεν το επιτρέπουν, θα προσπαθήσει να φτιάξει ένα πρόγραμμα το οποίο θα είναι όσο το δυνατόν καλύτερο, όσο το δυνατόν πιο διαλειτουργικό και όσο το δυνατόν πιο φιλικό προς το χρήστη. Για να το κάνει αυτό θα εκμεταλλευθεί φυσικά (με την καλή έννοια) ό,τι υπάρχει ήδη που μπορεί να του φανεί χρήσιμο και το ελεύθερα προγράμματα του δίνουν τη δυνατότητα να τα χρησιμοποιήσει ελεύθερα γι' αυτόν τον σκοπό. Αν έχει κατανοήσει και την πραγματική δύναμη του ελεύθερου λογισμικού, που είναι η κοινότητα, και έχει εναγκαλισθεί και τη φιλοσοφία του, θα προσπαθήσει να διευκολύνει όσο το δυνατόν περισσότερο την συμμετοχή των χρηστών αλλά και άλλων προγραμματιστών στην ανάπτυξη και εξέλιξη του προγράμματος, ένας σίγουρος δρόμος προς την επιτυχία.
Δείξαμε λοιπόν, χρησιμοποιώντας απλά παραδείγματα, πώς η επιλογή του Linux και του ελεύθερου λογισμικού γενικότερα μεταφράζεται σε πραγματική δύναμη για τον χρήστη και για τον δημιουργό και αυτή με τη σειρά της σε πραγματική ελευθερία, «ελευθερία να». Και είναι σκόπιμο νομίζω να αναφέρω εδώ τους νόμους που καθορίζουν τι είναι το ελεύθερο λογισμικό, ή αλλιώς τις βασικές ελευθερίες που αυτό εξασφαλίζει, όπως τις διατύπωσε ο μεγάλος Richard Stallman, εφιστώντας την προσοχή σας στη φύση αυτών των ελευθεριών:
* Ελευθερία 0: Η ελευθερία να τρέχεις το πρόγραμμα για κάθε σκοπό.
* Ελευθερία 1: Η ελευθερία να μελετήσεις το πρόγραμμα και να το αλλάξεις ώστε να κάνει αυτό που θες.
* Ελευθερία 2: Η ελευθερία να διανείμεις αντίγραφα του προγράμματος ώστε να βοηθήσεις το γείτονά σου.
* Ελευθερία 3: Η ελευθερία να βελτιώνεις το πρόγραμμα και να δημοσιεύεις τις βελτιώσεις (καθώς και τροποποιημένες εκδόσεις γενικότερα), προς όφελος όλης της κοινότητας.
Είναι προφανές λοιπόν ότι είναι η θετική διάσταση -η ουσιαστική διάσταση- της ελευθερίας αυτή που εκφράζει το ελεύθερο λογισμικό. Όλες οι υπόλοιπες αρνητικές ελευθερίες, «ελευθερίες από», καθώς και όλα τα πρακτικά πλεονεκτήματα (σταθερότητα, ασφάλεια κτλ) είναι δεύτερες και τρίτες συνέπειες αυτής της βασικής και θεσμοθετημένης ελευθερίας. Επίσης, νομίζω έγινε εμφανές μέσω των παραδειγμάτων από την πραγματικότητα, πώς κάποιοι βασικοί θεσμοί, το πλαίσιο δηλαδή μέσα στο οποίο κινείσαι και λειτουργείς, νουθετούν και φέρνουν στην επιφάνεια εντελώς διαφορετικές συμπεριφορές και νοοτροπίες. Από τη μία οι νόμοι της δημόσιας κτήσης, της ελευθερίας πρόσβασης και χρήσης και οι προκύπτουσες νοοτροπίες της συλλογικότητας, της συνεργασίας, της ευγενούς άμιλλας, της κοινότητας και του κανόνα του χρήστη και από την άλλη οι νόμοι της ιδιοκτησίας και των περιοριστικών δικαιωμάτων χρήσης και οι παραγόμενες συμπεριφορές της φανατικής προάσπισης της ιδιοκτησίας, της εσωστρέφειας και της εκμετάλλευσης και εξάρτησης του χρήστη.
Η ελευθερία όμως φέρνει μαζί της και ευθύνες. Ελευθερία και υπευθυνότητα είναι δύο λέξεις που πάνε μαζί πάντοτε, μπορείς να πεις ότι είναι η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος. Και για τους χρήστες του ελεύθερου λογισμικού και του Linux, μια βαριά ευθύνη είναι να μεταδώσουν αυτή τη γνώση και την εμπειρία της ελευθερίας στους υπόλοιπους, που δεν είχαν την τύχη μέχρι στιγμής να έρθουν σε άμεση επαφή με τα θαύματα της συλλογικής ανθρώπινης δημιουργικότητας που φέρουν ονόματα όπως Ubuntu Linux, Mozilla Firefox[2], Open Office και το ελεύθερο λογισμικό γενικότερα. Να γνωρίζεις την ελευθερία και να μην μεταδίδεις αυτή τη γνώση είναι εγωιστικό και έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την ίδια τη φύση της ελευθερίας. Άλλωστε χωρίς τις αξίες της κοινότητας και της αλληλεγγύης ποτέ το ελεύθερο λογισμικό δεν θα είχε φτάσει εκεί που έχει φτάσει σήμερα. Όμως έχει πολύ δρόμο ακόμη να καλύψει μέχρι να κατακτήσει τον κόσμο και να καταστήσει τις αξίες που αντιπροσωπεύει κυρίαρχες και τεράστιες μάχες να δώσει με σύγχρονα τέρατα εγωισμού και εκμετάλλευσης όπως η Microsoft, η Apple, η Adobe κοκ. Αυτές οι μάχες όμως δεν θα δοθούν από μόνες τους. Θα δοθούν από την προσωπική μας δράση και θα είναι πραγματικά αποτελεσματικές όταν θα είναι συντονισμένες και συλλογικές. Η ελευθερία εκφράζεται, υπάρχει και βιώνεται διαμέσου της δράσης. Η ελευθερία είναι πράξη.
Σημειώσεις:
1. Εδώ ο σωστός όρος είναι GNU/Linux αλλά για λόγους διευκόλυνσης του αναγνώστη θα λέω σκέτο Linux από εδώ και στο εξής.
2. Πλέον No1 διαδικτυακός περιηγητής στην Ελλάδα σε αριθμό χρηστών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου